قسمت سیزدهم: ضرورت توسعه علمی در جهان اسلام

تهیه کننده:  گروه سیاسی شبکه دری
همانگونه که می دانید یکی از مهمترین آموزه های دین تعالی بخش اسلام، آموختن علم و دانش است.
بزرگان دین اسلام، ترویج علم را چنان در دستور قرار دادند که در اندک زمانی، مسلمانان توانستند دروازه های علوم و فنون را فتح کنند

و در روزگاری که غرب در عصر تاریکی به سر می برد، اندیشمندان مسلمان به کشفیات نوینی در عرصه های علمی دست یافتند و آرام آرام این حرکت علمی مسلمانان تا آندلس و قلب اروپا پیش رفت.
اندیشمندان غربی از دستاوردهای علمی مسلمانان بهره گرفتند و توانستند پایه های تمدن امروز خویش را با استفاده از کشفیات و تولیدات علمی جهان اسلام بنا نمایند.
اما با وجود آنکه جهان اسلام در روزگاری مرکز تولید و صدور علم محسوب می شد، یکباره با رکود علمی مواجه شد.
با این حال در قرن حاضر وضعیت تولید علم در جهان اسلام چگونه است؟ چرا مسلمانان در قرون گذشته با رکود علمی مواجه شدند؟ و چگونه می توان به جایگاه پرشکوه تولید علم در جهان اسلام دست یافت؟
 شرکت‌کننده:
 داکتر عنایت الله یزدانی: (استاد دانشگاه اصفهان) 
 همانطور که می دانید در نخستین آیات وحی شده بر قلب مبارک پیامبر اسلام(ص)، از خواندن و علم سخن به میان آمده است.
عمل به این آموزه متعالی، برای قرنهای متمادی، زمینه ساز شکل گیری و رشد فرهنگ و تمدن درخشان اسلامی در جهان شد. اما متأسفانه، براثر چالشهای درونی و بیرونی در جوامع اسلامی، موفقیتهای علمی مسلمانان به تدریج رو به کاستی نهاد، به طوری که امروزه سهم مسلمانان در تولید علم در جهان، پایین است.
اما چه عواملی باعث کاستی و توقف فعالیتهای علمی و تولید علم در جهان اسلام گردید؟
آقای داکتر عنایت الله یزدانی به بررسی عوامل درونی و بیرونی موضوع در قرون گذشته در جهان اسلام پرداخته است: 
 داکتر یزدانی: (یک دسته از علل و عواملی که مربوط به حوزه درون کشورهای اسلامی است و درواقع متعلق به خود کشورهای اسلامی و حکومتهای آنان است و دوم دلایلی که مربوط به حوزه بیرونی یا به اصطلاح مشکلاتی که خارج از حوزه جهان اسلام برای جهان اسلام تحمیل شده است. درمورد اول باید بگویم که متأسفانه بعد از نهضت ترجمه در جهان اسلام یک مقداری به دلیل اهمیت دادن بیش از حد امر ترجمه توجه مسلمانان به تولیدات علمی خودشان یک مقدار کم شد و بیشتر رفتند به سراغ ترجمه متون غربی به زبانهای عربی یا دیگر کشورهای اسلامی خود این نهضت یک مقدار روند را کند کرد. نکته دوم این است که دولتمردان جهان اسلام به دلیل گرفتاریها در مسایل درگیریها، جنگها، اختلافات، نزاعها، درگیریهای مرزی و ارزی و نوع حکومتهایی که معمولاً نوعاً وابسته به دیکتاتور یا مستبد بودن این بستر را نگذاشتند که فضا باز بشود برای اینکه به اصطلاح رشد علمی ما در جهان اسلام داشته باشیم. نکته دیگر برمی گردد به همان ضعف اقتصادی بین کشورهای جهان اسلام که اینها به دلایل متعدد باز خودش باید ریشه یابی شود از توانمندیهای اقتصادی لازم برخوردار نیستند و خود همین عدم توانایی درواقع یک مقداری این امکان و فرصت را از اینها گرفته در حوزه بخش دوم یعنی عوامل بیرونی باید اشاره کنیم که نوعاً جریان استعمار که از قرن 15 - 16 نسبت به جهان اسلام شروع شد یک مقداری قابل توجه مؤثری واقع شود بر این روند که بحث دیگری است که خود غربیها آمدند و خیلی از بنیادهای علمی را از ما گرفتند اما از آن طرف به اصطلاح آن معامله یا به اصطلاح اصل رعایت تقابل و عمل متقابلی که باید انجام بدهند به اصطلاح ما را در گسترش کمک می کردند متأسفانه آنطوری که می باید کمک نکردند و در عین حال نخبگان ما را به نوعی جذب کردند و سبب شد که مجموعه این عوامل از بیرون و درون دست به دست هم بدهند و وضع جهان اسلام را به این سمت کشید که علیرغم انتظاراتی است که می رفت جهان اسلام باتوجه به آن گذشته بسیار درخشان و پررونقی که از تاریخ علم در جهان اسلام سراغ داریم.) 
 بررسیهای سال گذشته (2006 م) سازمان کنفرانس اسلامی در زمینه وضعیت تحقیقات علمی در 57 کشور عضو تأیید می کند که فعالیتهای بسیاری از کشورهای اسلامی در عرصه تولید علم مطلوب نیست. در عین حال در این پژوهش، از شاخصهای امیدوارکننده ای نیز سخن به میان آمده است. ایران، پاکستان و ترکیه از نظر تولیدات علمی، روند رو به رشدی دارند. اخیراً این کشورها بودجه تحقیقات علمی خود را افزایش داده اند و به این شکل، در این کشورها زمینه برای رشد تحقیقات علمی فراهم شده است. چند کشور اسلامی دیگر مانند قطر و نیجریه با سرمایه گذاری در آموزش عالی و پژوهش، سعی در تقویت زیرساختهای علمی خود دارند.
نیجریه اخیراً اعلام کرده که در دهه آینده در علوم و تحقیقات، سرمایه گذاری قابل توجهی خواهد کرد تا از این طریق، به توسعه اقتصادی دست یابد.
آقای داکتر یزدانی درخصوص وضعیت تولید علم در جهان اسلام می گوید: 
 داکتر یزدانی: (علیرغم گذشته بسیار درخشان و پررونقی که درواقع حوزه علم و تولید علم و اندیشه در جهان اسلام داشته آن روند متأسفانه دوام پیدا نکرد و وضعی که ما فعلاً روبرو هستیم وضع در قیاس با کشورهای توسعه یافته مطلوب نیست یعنی باتوجه به آنچه که انتظار می رفت اما در هرحال حرکتی بین برخی کشورهای اسلامی شده که جناب عالی به حق اشاره کردید به یک کشوری مثل ایران، ترکیه، پاکستان و تاحدودی کشوری مثل مصر و برخی از کشورهای حوزه آسیا که اینها یک روندی را شروع کرده اند بحث افزایش حضور اساتید و دانشمندان علمی و دانشگاهی کشورهای اسلامی در کنفرانسی متعدد بین المللی بحث ابداعات و اختراعات در حوزه های مختلف علمی و همچنین بحث نظریه پردازی در حوزه هایی مثل فلسفه مثل حوزه فقه، اندیشه و به اصطلاح ریاضیات یا امثال اینها نشان می دهد که این موج و حرکت در جهان اسلام شروع شده ولی این موج کافی نیست برای اینکه ما یک راه طولانی در پیش داریم به نظر می رسد باید کشورهای اسلامی توجه بهتر و بیشتری به این بخش از جوامع اسلامی بکنند و با صرف بودجه های مناسب تشویق کنند اندیشمندان را، اساتید دانشگاهها را صاحبنظران را برای اینکه بتوانند تولید علم بکنند کتابهایی را بنویسند، مقالاتی را در ژورنالهای متعدد بین المللی به چاپ برسانند در کنفرانسها شرکت کنند، خود کشورهای اسلامی اقدام به برگزاری یک سری کنفرانسها کنند. من فکر می کنم اگر این اقدامات بشود و همچنین سطح علمی و آموزشی و پژوهشی کشورها و دانشگاههای کشورهای اسلامی اگر افزایش پیدا کند می تواند کمک کند به حوزه به اصطلاح گسترش علم در حوزه جهان اسلام.) 
 درواقع دولتهای اسلامی به خوبی دریافته اند برای تبدیل شدن به جامعه ای نوآور و دانش مدار، نیاز به سیاستهای منسجم و کارآمد علمی دارند. در این راستا لازم است که برای محققان و اندیشمندان، محیطی مستعد فراهم سازند. از سویی جهان اسلام با این مشکل در عرصه تولید علم مواجه است که نگاهی یکسان به علوم مختلفِ پایه ای و انسانی ندارد. این درحالی است که برای دستیابی به توسعه، ایجاد توازن بین علوم انسانی، علوم پایه و سایر رشته های علمی لازم است. نباید تصور کرد که پیشرفت علمی به خودی خود منجر به توسعه همه جانبه می شود. برای پیشرفت و توسعه باید تغییرات مناسب را در حیطه فرهنگ عمومی، فرهنگ کار و موضوعات اقتصادی و اجتماعی به وجود آورد. از این رو لازم است که در زمینه علوم پایه و کاربردی و نیز علوم انسانی، تحقیقات علمی صورت پذیرد.
داکتر یزدانی توجه به زیرساختهای اجتماعی و توسعه اقتصادی را در کشورهای جهان اسلام، زمینه ساز تولید علم می داند و معتقد است که بدون توسعه اجتماعی و اقتصادی در جهان اسلام تولید علم به تنهایی توسعه را به وجود نخواهد آورد.
آقای داکتر یزدانی در این خصوص می گوید: 
 داکتر یزدانی: (به هرحال وقتی بحث تولید علم در یک جامعه ای مطرح می شود قبل از آن به یک زیرساختهای اجتماعی - آموزشی - اقتصادی بنیادین نیاز است که بدون برخورداری از آن پیشرفتهای بنیادین امکان تولید علم و به اصطلاح گسترش علم وجود ندارد بنابراین درواقع مقدمه واجد اصطلاحات واجب است ما وقتی بحث گسترش علم را و تولید دانش را یک فرض و یک امر ضروری برای کشورهای اسلامی تلقی می کنیم مقدمه آن هم چه برخورداری از زیرساختهای مناسب آموزشی- پژوهشی - اجتماعی و اقتصادی است قطعاً باید مورد توجه دولتها قرار بگیرد چون بدون صرف بودجه بدون صرف هزینه، بدون سرمایه گذاری در بخشهای آموزشی، در بخشهای اجتماعی امکان و بستر مناسب برای تولید علم و دانش در جهان اسلام پیش نخواهد آمد.) 
 در چند سال اخیر، فهرستهای مختلفی از دانشگاههای معتبر جهان ارائه شده است که متأسفانه نام دانشگاههای جهان اسلام در آنها کمرنگ بوده است. این مسئله سبب شد تا مدتی پیش حرکتی، از سوی سازمان کنفرانس اسلامی جهت تعیین دانشگاههای برتر جهان اسلام صورت گیرد. در این راستا، متخصصانی از کشورهای مراکش، پاکستان، ایران و سایر کشورها به همراه نمایندگانی از سازمانهای کنفرانس اسلامی و آیسسکو طی نشستی در تهران ملاکهایی جهت رتبه بندی دانشگاههای جهان اسلام درنظر گرفتند. گزارش این نشست به کشورهای اسلامی جهت بررسی آن در این کشورها ارسال شد. قرار است در نشست بعدی نمایندگان 57 کشور اسلامی در ایران، معیارهای تعیین شده نهایی شود و در نهایت با تصویب آن در کنفرانس وزرای خارجه کشورهای اسلامی به صورت رسمی به کشورهای اسلامی ابلاغ گردد.
براساس معیارهای تعیین شده، بیست دانشگاه برتر از بین دانشگاههای جهان اسلام انتخاب می شوند. این دانشگاهها با کمکهای مالی بانک توسعه اسلامی و سایر منابع رسمی به لحاظ علمی، تجهیزات آزمایشگاهی و سایر امور ارتقاء می یابند، تا توانایی رقابت در سطح جهانی و حضور در جمع 500 دانشگاه برتر جهان را داشته باشند.
آقای داکتر عنایت الله یزدانی، استاد دانشگاه، درخصوص وضعیت دانشگاههای جهان اسلام و ضرورت توسعه و همگام ساختن آن با معیارهای بین المللی می گوید: 
 داکتر یزدانی: (ما براساس استانداردهای بین المللی اگر بخواهیم نگاه بکنیم و براساس آنچه که معمولاً به عنوان دانشگاههای برتر جهان مطرح می کنند متأسفانه دانشگاههای جهان اسلام وضع مطلوبی ندارد اما به هرحال بین این کشورها تفاوت است مثلاً در کشور ایران به هرحال تلاش شده است که آن استانداردها و حداقل مراعات بشود در کشوری مثل مالزی یا برخی از حوزه های اسلامی مثل کشور مصر اینها تلاش کردند که یکسری استانداردهای لازم را داشته باشند ولی خوب استانداردهای بین المللی شامل برخورداری اساتید دانشگاه از جایگاههای نوبل است. میزان نشر مقالات دانشگاهیان در ژورنالهای آی. اس. آی و پژوهشی در سطح دنیا و مجلات معتبر بین المللی است. میزان شرکت آنها در کنفرانسهای متعدد بین المللی است که باز این اخیراً در کشوری مثل ایران یک تحرک قابل توجهی داشته است و میزان قابل توجهی از مقالات همکاران ما در دانشگاههای مختلف در مجلات معتبر علمی و آی. اس. آی چاپ شده است بنابراین باز بحث دانشگاه که پیش آمد ما برمی گردیم به همان مطلب شما که باز برای توسعه دانشگاههای جهان اسلام برای اینکه بتوانیم سطح این دانشگاهها را به لحاظ استانداردهای لازم افزایش بدهیم و کیفیت کار را به لحاظ هم آموز و پژوهش بالا ببریم من فکر می کنم باز دقت و برنامه ریزی برای افزایش توانمندیهای زیرساختی و بنیادی - اقتصادی - اجتماعی، امری اجتناب ناپذیر باشد.) 
 و اما تعامل و همکاری بین دانشگاههای جهان اسلام چقدر در گسترش فعالیتهای علمی و تولید علم می تواند تأثیرگذار باشد؟
و اصولاً با وجودسیاستها و رویکردهای سیاسی مختلف درمیان دولتهای اسلامی، چگونه می توان به تعامل علمی مشترک برای تولید علم در جهان اسلام دست یافت؟
آقای داکتر یزدانی در پایان برنامه بر ضرورت تعامل و همکاری بین دانشگاهها و مجامع علمی جهان اسلام تأکید می کند و می گوید: 
 داکتر یزدانی: (قطعاً تعامل و همکاری بین دانشگاههای جهان اسلام خیلی می توانند کمک کند به حوزه گسترش علم در جهان اسلام خود این تبادل اساتید تبادل دانشجو انجام پژوهشهای مشترک انجام کارهای مشترک مقالات مشترک، برگزاری سمینارهای مشترک اینها مجموعه عواملی هستند که می توانند کمک کنند برای اینکه بتوانند حوزه جهان اسلام با یک وحدت رویه به همدیگر کمک کنند کاستی ها و نواقص یکدیگر را با این اتحاد جبران بکنند تا بتوانند یک نهضت علمی مجددی را در جهان اسلام ایجاد بکنند منتهی همان بحثی که شما داشتید به هرحال نوع حکومتها، نوع روابط سیاسی و حکومتهای اسلامی با یکدیگر مشکلات متعددی دارد اینها مانع و خاکریز است و این نوع موانع و خاکریزها را بر سر راه اتحاد علمی جهان اسلام، اتحاد علمی دانشگاههای جهان اسلام زمینه سازی برای کارهای مشترک و پروژههای مشترک را فراهم کرد و تلاش کرد که موانعی هم اگر است موانع سیاسی ، موانع حقوقی و مالی است و همچنین اگر  اختلافاتی است اینها را برطرف کرد . انشاءالله ما اگر بتوانیم یک چنین اتحادی ایجاد بکنیم درواقع توانستیم یک خیزشی در جهان اسلام نسبت به حوزه علم ایجاد بکنیم و با همیاری یکدیگر ضمن پوشاندن نواقص توانستیم به یک جبهه متحد علمی برسیم که این جبهه بتواند ما را به سمت قله های رفیع علمی پیش ببرد البته خوب کار سخت است برنامه ریزی نیاز دارد و آن ظرافتهای خاص خودش را دارد.) 
 در پایان گفت: بدون شک تعامل دانشگاههای جهان اسلام و گسترش روابط علمی و پژوهشی آنها، منجر به رشد تولید علم در جهان اسلام خواهد شد و در زمینه های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، آثار مثبت فراوانی را برای کشورهای اسلامی به بار خواهد آورد.