معرفى کتاب

جغرافیاى سیاسى جهان اسلام‏»×

طاهره کنعانى

مقدمه

کتاب جغرافیاى سیاسى جهان اسلام در نه فصل سامان یافته است . فصل اول: سیرى در تحولات جغرافیاى سیاسى; فصل دوم: پیدایش اسلام و جایگاه شبه جزیره عربستان; فصل سوم: جغرافیاى سیاسى مرکز جهان اسلام; فصل چهارم: جغرافیاى شرق جهان اسلام; فصل پنجم: جغرافیاى شمال جهان اسلام; فصل ششم: جغرافیاى غرب جهان اسلام; فصل هفتم: برداشت اسلام و جهان غرب از یکدیگر و پیامدهاى ژئوپولتیکى آن; فصل هشتم: وحدت جهان اسلام; فصل نهم: مناطق بحران‏زاى جهان اسلام از بعد ژئوپلتیک:

معرفى مطالب و فصول کتاب

در فصل اول به بررسى ادبیات و قلمرو جغرافیاى سیاسى، نقش و ماهیت جغرافیاى سیاسى و تجزیه و تحلیل قدرت از دیدگاه جغرافیاى سیاسى پرداخته است .

در فصل دوم، نقش سازمان کنفرانس اسلامى در ایجاد وحدت جهان اسلام و در مقابل نقش تشتت آفرین شوراى همکارى خلیج [فارس] مورد بررسى قرار گرفته است . از پیشگامان طرح سازمان کنفرانس اسلامى سران کشورهاى ایران، عربستان و مراکش هستند که در سال 1969 کنفرانس وزیران امور خارجه کشورهاى اسلامى در قاهره را تشکیل دادند . این سازمان (سکا) سه رکن دارد: 1 . کنفرانس سران کشورهاى اسلامى (رؤساى جمهور - پادشاهان) ; 2 . کنفرانس وزراى امور خارجه; 3 . دبیرخانه . اولین کنفرانس سران کشورهاى اسلامى از 22 تا 25 سپتامبر 1969 در شهر رباط مراکش برگزار گردید . در خصوص شوراى همکارى خلیج [فارس] به اهداف تشکیل آن، پایه‏گذارى سیستم امنیت دسته‏جمعى، حضور نظامى امریکا و کنترل بحران‏هاى منطقه‏اى پرداخته است .

در فصل سوم، کشورهاى ترکیه، سوریه، عربستان، عمان، عراق به عنوان کشورهاى مرکز جهان اسلام مورد بررسى قرار گرفته است . در مورد تمام این کشورها، موقعیت و کلیات جغرافیایى و ژئوپولتیکى آنها، کلیات انسانى و سیاست و حکومت، اهمیت استراتژیک و بحران‏هایى که با آن مواجه هستند تحلیل شده است .

ترکیه: کشورى آسیایى - اروپایى است که 97 درصد آن (شبه جزیره آناتولى) در آسیا و 3 درصد آن (شبه جزیره تراس) در اروپا قرار دارد . مشکلات عمده این کشور عبارتند از: 1 . اختلاف با یونان; 2 . وجود گرایش‏هاى مذهبى در داخل کشور; 3 . سابقه نقض حقوق بشر به ویژه در مورد اکراد و اصرار اروپا بر عدم انطباق شرایط ترکیه با اصول دموکراسى غربى; 4 . شرایط دشوار اقتصادى ترکیه; 5 . تمایل کشورهاى اروپاى شرقى به پیوستن به اتحادیه اروپا که خود را مقدم بر ترکیه مى‏دانند .

بسترهاى فعالیتى ترکیه جهت دست‏یابى به موقعیت‏برتر یا حفظ موقعیت قبلى خود در استراتژى جدید جهانى و منطقه‏اى غرب به خصوص امریکا از این قرار است:

1 . عرصه اقتصادى با دو هدف: الف) تفاهم و ایجاد اشتراک منافع با غرب; ب) رسیدن به سطحى از رشد اقتصادى که شرایط براى پیوستن به جامعه اروپا را تسهیل کند;

2 . عرصه سیاست‏خارجى: الف) تهدیدهایى که از جانب حرکت‏ها و جنبش‏هاى اسلامى علیه منافع غرب در جهان اسلام روى مى‏دهد فرصت مناسب را در اختیار ترکیه براى مهار اسلام‏گرایان قرار مى‏دهد . چیللر نخست وزیر سابق ترکیه اظهار داشته: «اروپا نیز به یک ترکیه لائیک همواره نیازمند است‏» .(ص 71) ; ب) اسرائیل و روند صلح خاورمیانه: حاکمان ترکیه دوستان قدیمى و قابل اعتماد آمریکا در مورد اسرائیل تلقى مى‏شوند; ج) موقعیت ژئوپولتیکى ترکیه از نظر نظامى: بعد از فروپاشى شوروى و تغییرات پیش آمده در بالکان، آسیاى مرکزى، خلیج فارس و ... ، ترکیه در موقعیتى قرار داشت که در ایجاد ثبات یا بر هم زدن ثبات مى‏توانست تاثیرگذار باشد .

بحران آب در خاورمیانه و جایگاه ترکیه: در ترکیه آب فراوان است; اما 40 درصد از زمین‏هاى کشاورزى آن در جنوب شرقى آناتولى قرار دارد که کم آب است . در سال 1983 طرح «عمران آناتولى شرقى‏» (سیزده طرح) را ترکیه آغاز کرد . این طرح نگرانى سوریه و عراق در مورد کاهش آب رودهاى فرات و دجله براى طرح‏هاى کشاورزى و صنعتى‏شان را برانگیخت . سوریه و عراق هراس دارند که سد آتاتورک بر روى رود فرات باعث‏شود که آنها به آب ترکیه متکى شوند . بعضى نیز مى‏گویند که این یک توطئه علیه عراق است . در سال 1987 ترکیه سوریه را به بهانه حمایت از تروریست‏هاى کرد تهدید به کاهش جریان آب فرات کرد . بى‏تردید نزاع بین عراق، سوریه و ترکیه بر سر آب فقط از طریق یک موافقت نامه روشن بین سه کشور از میان خواهد رفت .

سوریه: مساله عمده امنیتى سوریه از ناهموارى‏هاى موجود در مرزهاى مشترک با لبنان، اسرائیل و ترکیه نشات مى‏گیرد . در قسمت‏شمال ارتفاعات به عنوان پایگاه‏هاى اطلاعاتى و نظامى ترکیه موجب اختلاف سوریه با این کشور شده و ارتفاعات جولان، گر چه بعد از فروپاشى شوروى ارزش استراتژیک خود را از دست داده، ولى به عنوان یک منبع دایمى تامین آب اسرائیل است و تا زمانى که اسرائیل یک منبع آب مطمئن پیدا نکند جولان را ترک نخواهد کرد . دو نکته مهم در مورد سوریه حائز اهمیت است: 1 . یکپارچه کردن هویت‏سورى که در تعارض با پان عربیسم منطقه قرار دارد; 2 . فقدان کانون جغرافیایى واحد آشکارا مانع همبستگى و یکپارچگى سوریه است . دمشق و حلب به طور سنتى رقیب یکدیگر بوده‏اند .

عربستان: اقتصاد عربستان به طور کامل وابسته به نفت است، گر چه به لحاظ تولید گندم خودکفاست .

تحلیل ژئوپلتیکى که این کتاب در مورد منابع و عوامل مثبت در عربستان ارائه داده عبارت است از: 1 . وجود حرمین شریفین; 2 . ذخائر عظیم نفت: تولید هفت میلیون بشکه در روز; 3 . داشتن اشتراکات قومى، زبانى و فرهنگى عربستان با سایر کشورهاى عرب خاورمیانه که موجب شده این کشور به راحتى در کشورهاى منطقه نفوذ کند; 4 . پل ارتباطى براى استراتژى انرژى است . بیشترین کشتى‏هاى تجارى که از منطقه تنگه هرمز عبور مى‏کنند مقصدشان عربستان است .

عوامل منفى داخلى و خارجى مؤثر در قدرت و نفوذ عربستان از این قرار است: عوامل داخلى: 1 . کمبود نیروهاى ماهر، کارآمد و نخبه; 2 . وجود اقلیت‏هاى مذهبى; 3 . ساختار اقتصادى - نظامى دچار ضعف . عوامل خارجى: 1 . موج اسلام گرایى سیاسى; 2 . بى‏ثباتى بازار نفت; 3 . وجود اختلافات مرزى با همسایگانش .

عمان: به دلیل قرار گرفتن در گذرگاه استراتژیک هرمز داراى موقعیت استراتژیک و ارتباطى بین آسیا و اروپاست . جزایر موریان، مصیره، شبه جزیره مسندام بر ارزش استراتژیک این کشور مى‏افزاید . براى عمان مساله مرزهاى آبى مهم است . بیشتر کشورها مدعى‏اند حد مرز آبى عمان دوازده مایل دریایى است; اما اسرائیل شش مایل دریایى را قبول دارد و براى اردن، قطر، امارات متحده عربى سه مایل دریایى . در کنوانسیون حقوق دریاها در سال 1982، دوازده مایل دریایى و دویست مایل منطقه انحصارى اقتصادى به عنوان مرز آبى تعیین شد .

عراق: در عراق با توجه به جمعیت 20 درصدى اکراد، مساله اکراد از اهمیت زیادى برخوردار است . در این قسمت مؤلف به تحلیل ژئوپلتیکى بحران اکراد و علل همگرایى کردها پرداخته است .

در فصل چهارم، کشورهاى افغانستان، پاکستان، اندونزى به عنوان کشورهاى شرق جهان اسلام مورد بررسى قرار گرفته است .

افغانستان: این کشور با پاکستان بر سر پشتونستان بلوچستان اختلاف دارد . در مورد طالبان، پس از اشغال افغانستان توسط شوروى، گروهى از افغان‏ها از جمله ملا عمر در مدارس پاکستانى مشغول تحصیل شدند و بعدها گروه طالبان را تشکیل دادند . به لحاظ فکرى طالبان از شاگردان سمیع الحق و فضل الرحمان محسوب مى‏شدند . بعد از خروج روس‏ها از افغانستان، دو جناح مجاهدان، ربانى و حکمتیار، در رقابت‏با یکدیگر کشور را اداره مى‏کردند . طالبان با استفاده از سیاست تطمیع همه حتى مقامات رده بالاى دولت ائتلافى ربانى و با تجهیزات نظامى پیشرفته، شهرهاى قندهار و سپس کابل را تصرف کردند . همسایگى افغانستان با ایران، و بعد از فروپاشى شوروى با سه کشور آسیاى میانه، نقش پل ارتباطى را به این کشور داده است .

پاکستان: این کشور در سال 1947 به رهبرى محمدعلى جناح از هند استقلال یافت . پاکستان و امریکا در افغانستان منافع مشترک دارند . به طور کلى پاکستان از بسیارى جهات کشورى موفق ارزیابى شده است . سیاست و حکومت، احزاب سیاسى پاکستان، ائتلاف‏هاى سیاسى، تحلیل ژئوپلتیکى، روى کار آمدن بى‏نظیر بوتو و ... از رؤس مطالبى است که نویسنده به آنها پرداخته است .

اندونزى: بزرگ‏ترین مجمع الجزایر جهان واقع در جنوب شرق آسیاست . چهارمین کشور پر جمعیت جهان و پر جمعیت‏ترین کشور اسلامى است . 87 درصد مردم آن مسلمان هستند . قطعه قطعه بودن کشور، تجاوز به آن را دشوار مى‏سازد و از طرف دیگر، چنانچه جنگ نامحدودى در جهان رخ دهد اشغال اندونزى حتمى است . تنگه مالاکا یک گذرگاه استراتژیک است . همچنین بزرگترین ذخایر نفت جنوب شرقى آسیا در اختیار این کشور قرار دارد . اندونزى از پایه‏گذاران جنبش عدم تعهد به شمار مى‏رود . در سال 1945 اعلام استقلال کرد و در سال 1956 سوکارنو سیاست «دموکراسى هدایت‏شده‏» را مطرح نمود .

در فصل پنجم، کشورهاى آذربایجان، ترکمنستان و تاجیکستان به عنوان کشورهاى شمال جهان اسلام مورد تحلیل قرار گرفته است . اکثر این کشورها داراى ذخایر عظیم نفت و گاز هستند که این امر باعث‏شده سرنوشت مشابهى با کشورهاى نفت‏خیز حوزه خلیج فارس داشته باشند .

جمهورى آذربایجان: این کشور در سال 1991 به استقلال رسید . آذربایجان علاوه بر سرزمین اصلى، داراى دو منطقه خود مختار نخجوان - که از سرزمین اصلى کاملا جداست - و ناگورنو قره‏باغ است . نخجوان داراى یک مجلس عالى و یک مجمع وزیران است و ناگورنو قره‏باغ نیز داراى شوراى عالى است . منطقه قره‏باغ اعلام استقلال کرد، ولى از طرف جامعه بین المللى به رسمیت‏شناخته نشد . با اعلام استقلال قره‏باغ، بین آذربایجان و ارمنستان جنگ اتفاق افتاد که ارمنى‏ها در این جنگ پیروزى بیشترى یافتند و سرانجام با استقرار نیروهاى حافظ صلح کشورهاى مستقل مشترک المنافع، آرامش در منطقه حاکم شد .

ترکمنستان: به علت مرزهاى خشکى و آبى با ایران از اهمیت‏برخوردار است . کانال قره‏قوم شریان حیاتى ترکمنستان محسوب مى‏شود; البته استفاده از این کانال فاجعه زیست محیطى خشک شدن تدریجى دریاچه آرال را باعث گردیده است . این مساله مى‏تواند در آینده یکى از عوامل بروز تشنج و بحران در منطقه آسیاى میانه باشد . ترکمنستان کم جمعیت‏ترین کشور آسیاى مرکزى است . دین رسمى وجود ندارد و 73 درصد مردم این کشور مسلمان هستند . این کشور پس از استقلال، براى کاستن از فشارهاى همسایگان (روسیه، ازبکستان و ایران) به غرب روى آورد و به علت داشتن منابع نفت و گاز، غرب نیز از آن استقبال کرد .

تاجیکستان: بخشى از نقش ژئوپلتیک تاجیکستان به دلیل رودهاى سیحون و جیحون است، زیرا وجود سرچشمه‏هاى این دو رود مهم در این کشور که منبع عمده تامین آب کشاورزى ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان به شمار مى‏آید، اهمیت استراتژیکى ویژه‏اى به تاجیکستان داده است . مشکل دیگر تاجیکستان، درگیرى و نزاع با ازبکستان بر سر منطقه ازبک نشین خجند و شهرهاى تاریخى بخارا و سمرقند که مهد فرهنگ تاجیک است مى‏باشد . تهدید دیگر براى تاجیکستان از ناحیه روسیه است که به بهانه اقلیت روس در این جمهورى و نیز منافع اقتصادى روسیه در منطقه نفوذ خود در تاجیکستان را حفظ کرده است . تاجیکستان تنها کشور فارسى زبان آسیاى مرکزى است و نیز تنها کشور این منطقه است که جمعیت قابل توجه شیعه اسماعیلى با ارتباطات قوى بین‏المللى در آن ساکن هستند .

در فصل ششم، کشورهاى مصر، الجزایر، مراکش به عنوان کشورهاى غرب جهان اسلام مورد بررسى و تحلیل قرار گرفته‏اند .

مصر: اهمیت مصر نه تنها به دلیل تقاطع سه قاره در این منطقه، بلکه به دلیل مجاورت آن با دریایى است که نقطه آغازین روابط بین الملل بوده است . موقعیت جغرافیایى مصر به نحوى است که در ادوار گذشته، دروازه نفوذ قدرت‏هاى غربى به منطقه جنوب غربى آسیا (خاورمیانه) بوده است . هم اکنون بین مصر و خاورمیانه یک ارتباط تنگاتنگ استراتژیک برقرار است که در ژئواستراتژیک ریشه دارد . امروزه حدود 10 درصد صادرات نفتى منطقه خلیج فارس به ایالات متحده و اروپاى غربى از طریق کانال سوئز انجام مى‏شود . البته امروز، سیاست‏بر این است که از اهمیت ژئوپلتیک کانال سوئز کاسته شود . در خصوص رابطه مصر با دنیاى خارج، این کشور از سیاست‏خاصى پیروى مى‏کند . همچنین اخیرا مصر در بازیابى وجهه خود در بین کشورهاى عربى توفیق زیادى پیدا کرده است . این کشور در حالى که در حالت صلح سرد با اسرائیل به سر مى‏برد، از کمک‏هاى اقتصادى و نظامى بلاعوض امریکا سود مى‏برد، به طورى که بعد از اسرائیل دومین کشور استفاده کننده از این کمک‏هاست . مصر از اعضاى مهم و فعال سازمان ملل متحد مى‏باشد . دیپلماسى این کشور از تحرک چشم‏گیرى در مجمع عمومى شوراى امنیت، کمیسیون‏هاى مربوط و کارگزارى‏هاى تابعه آن سازمان برخوردار است و عضو اکثر سازمان‏هاى بین المللى و منطقه‏اى است .

الجزایر: جمعیت الجزایر یکى از جوان‏ترین جمعیت‏هاى جهان است . یکى از معضلات جمعیتى این کشور مهاجرت است که به اشکال مختلف صورت مى‏گیرد . یکى، مهاجرت از روستاها به شهرها، و دیگرى، مهاجرت از شهرها به کشور فرانسه . فعالیت‏هاى الجزایر در صحنه بین‏المللى بلند پروازانه بوده و از آغاز استقلال از برجسته‏ترین اعضاى جنبش عدم تعهد بوده است . الجزایر با فرانسه نسبت‏به هر کشور دیگرى، روابط بیشترى داشته است، با این حال، روابط این دو کشور گهگاه دچار تعارضاتى گردیده است . ثبات الجزایر ضامن ثبات مدیترانه غربى است و این براى اروپا اهمیت زیادى دارد .

مراکش: مراکش و به طور کلى همه کشورهاى شمال افریقا از نقشى که دریاى مدیترانه در استراتژى‏هاى جهانى طى بیش از سه هزار سال گذشته داشته، متاثر بوده‏اند . تا سال 1990 میلادى دو عامل عمده موجب اهمیت استراتژیک شمال افریقا شده بود: یکى، جنگ سرد و دیگرى، امنیت منطقه‏اى و توسعه‏طلبى . در مورد امنیت منطقه‏اى در شمال افریقا، بخش عمده نگرانى اروپا ناشى از دو موضوع است که مى‏تواند به یک مناقشه در منطقه تبدیل شود: 1 . مناقشه بالقوه بین الجزایر و مراکش در مورد صحراى غربى است که مراکش پس از عقب نشینى اسپانیا در فوریه 1976، آن را ضمیمه خاک خود کرد . مساله صحرا بارها استمرار همبستگى افریقایى‏ها را به مخاطره افکنده است; 2 . مناقشه فرهنگى بین لیبى و چاد که این مناقشه بر سر نوار «آوزو» به اوج خود رسید . نکته جالب این که در اختلافات بین کشورهاى شمال افریقا هنوز هم قدرت‏هاى استعمارگر ایفاى نقش مى‏کنند .

در فصل هفتم، برداشت اسلام و جهان غرب از یکدیگر و پیامدهاى ژئوپولتیکى آن مورد بررسى قرار گرفته است . تلقى غربى‏ها از اسلام همیشه با واژه خارجى همراه بوده و آن را تفکرى مبارزه‏جو، متکى به نفس و در حالت تهاجمى مى‏دانند . برداشت مسلمانان از غرب در دو موضوع کلیدى مشخص مى‏شود: 1 . وارونه شدن برترى درازمدت تمدن اسلامى; 2 . احساس مسلمانان مبنى بر این که از سوى غرب تحت محاصره و سلطه قرار گرفته و از موضعى ضعیف و آسیب‏پذیر عمل مى‏کنند . در این فصل، وضعیت رهبرى در جهان اسلام، دخالت دولت‏هاى غربى، ضعف اسلامى و ... تحلیل شده است .

در فصل هشتم، موضوع وحدت جهان اسلام بررسى گردیده و عوامل تسریع کننده وحدت مسلمانان را چنین برشمرده است: 1 . نارضایتى عمیق داخلى; 2 . وقایع مهم بین المللى که مسلمانان در آن قربانى اعمال غرب تلقى مى‏شده‏اند; 3 . به قدرت رسیدن جنبش‏هاى رادیکال اسلامى .

همچنین عوامل باز دارنده وحدت جهان اسلام را مؤلفه‏هاى چون: قوم گرایى و نژادپرستى که باعث‏سوء ظن یا حتى نزاع مى‏شود و انتخاب خط مشى‏هاى امنیتى متفاوت، دانسته است . به طور عمده دو عامل در برداشت‏هاى امنیتى دولت‏هاى مسلمان اثر مى‏گذارند . اختلافات ایدئولوژیک و نفت . ترس از همسایگان رادیکال موجب شده که بسیارى از کشورهاى نفت‏خیز، ترجیح دهند با غرب روابط امنیتى بر قرار سازند تا این که به هر مجموعه امنیتى بین ملت‏هاى عرب و مسلمان اعتماد کنند . به طور خلاصه، آنچه موجب تمایز دولت‏هاى مسلمان مى‏شود، اختلاف در ماهیت طرز تفکر، اقتصاد و ژئوپولتیک است . در این فصل، اسلام به عنوان عامل تسریع رشد دولت‏هاى فقیر و نیز چگونگى اتخاذ سیاست‏هاى اسلامى در مقابل غرب مورد کاوش قرار گرفته است .

فصل نهم، به بررسى مناطق بحران زاى جهان اسلام از بعد ژئوپولتیک اختصاص یافته و در این راستا منطقه مدیترانه، مرزهاى ترکیه در بالکان، آسیاى مرکزى، چین، آسیاى جنوب شرقى، افریقا و آمریکاى شمالى، تحلیل و بررسى شده است .

پى‏نوشت:

×) عزت الله عزتى، جغرافیاى سیاسى جهان اسلام، قم: واحد تدوین کتب درسى، چاپ اول، 1378 .