قسمت چهاردهم: مسلمانان و علوم نوین

تهیه کننده:  گروه سیاسی شبکه دری
امروزه تعدادی از کشورهای جهان با تکیه بر پتانسیل های اقتصادی، نظامی و سیاسی قدرتمند شده اند و اغلب مردم جهان پیشرفتهای دانش و فن آوری مدرن را می ستایند.

بسیاری بر این باورند که علم بیشتر، قدرت بیشتر می آفریند. بر پایه این تعبیر، برخی معتقدند جوامع اسلامی باید تا حد امکان، پیشرفتهای تکنولوژیکی غرب را دنبال کنند و با پیروی از غرب به ساخت ماشینها و ابزارهای مدرن بپردازند. اما عده ای دیگر از اندیشمندان، این ذهنیت رایج را زیانبار می خوانند. زیرا غرب، علیرغم پیشرفت در زمینه علم و تکنولوژی، با مشکلات و بحرانهای غیرقابل درمانی همچون ناهنجاریهای اخلاقی، فقدان معنویت، بی هویتی، ویرانی محیط زیست و معضلات پیچیده دیگر مواجه است.
فناوری مدرن در سطح وسیعی با حرص و طمع صاحبان قدرت، پیوند خورده و مقام انسانی را تنزل داده است. بنابراین اگر جامعه اسلامی بخواهد به نام زیستن در قرن بیست و یکم، بدون چون چرا، از غرب دنباله روی کند، مسیر نادرستی را پیموده است. 
 شرکت‌کننده:
داکتر محمدجعفر یاحقی: (عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد)
مصباح هراتی: (شخصیت فرهنگی و علمی افغانستان در اروپا) 
 آقای مصباح هراتی معتقد است که دین اسلام سابقه درخشانی در عرصه علوم داشته است که هدف آن ایجاد یک زندگی سعادتمند و بر پایه اخلاق بوده است.
آقای مصباح هراتی ضمن بررسی سابقه درخشان علم در جهان اسلام حرکتهای اخیر علمی در برخی کشورهای اسلامی را امیدوارکننده می داند.
ایشان در اهمیت و ارزش علم در جهان اسلام می گوید: 
 مصباح هراتی: (مسلمانان در قرون اولیه ظهوری اسلام دارای تمدن درخشان و روشنی بودند به نحوی که داکتر فرانسوی در کتاب اسلام و تمدن می نویسد که اروپاییها پانصد سال از مکتب تمدنی و علمی مسلمانان استفاده کردند و کتابهای مسلمانان در بین اروپاییان تدریس می شد اما این مسئله چندین دوام نکرد براثر اختلافاتی که در بین کشورهای اسلامی و مسلمانان ایجاد شد و جنگهایی که به وجود آمد اساس تمدن کشورهای اسلامی ازهم پاشید.
بغداد که مرکز پرقدرت و نیرومندی برای نشر علوم بشری بود و همچنین علوم الهی بغداد تکه تکه و پاره پاره شد توسط مداخله کشورهای بیگانه جنگهای متعددی رخ داد بین مسلمانان و اینها سبب شد که مسلمانان از علم و دانش و معرفت لازم دور گردند اما اخیراً کشورهای اسلامی دوباره هویت گذشته خود را پیدا کردند به محتوای اصلی رسالت دینی خود دست پیدا کردند و به فکر این هستند که با عواملی که موجب تمدن و پیشرفت جهان شده است و سرمایه آن در دین اسلام وجود دارد با چسبیدن به این علوم بتواند کاروان حرکت کشورهای اسلامی را به طرف تمدن و پیشرفت آماده بکنند اینها همه نشانه این است که در آینده بسیار نزدیک کمبودهایی که جهان اسلام از ناحیه نبود علم و دانش دارد این کمبودها جبران خواهد شد.) 
 داکتر سیدحسن نصر، محقق مسلمان و استاد یکی از دانشگاههای امریکا می گوید: مسلمانان باید به فرایندی دیگری بیندیشند و به بازخوانی و نقد و بررسی جنبه های گوناگون علم مدرن بپردازند. وی می گوید: «اکنون که جهان اسلام آماده بدست آوردن مجدد علم و بهره گیری از دانشهای مدرن است، از جنبه علمی نباید هرگونه پیشرفت غرب را مطلوب بداند و از آنچه در غرب می گذرد، تقلید کند. از لحاظ نظری نیز مسلمانان باید در علوم جدید مهارت یابند، اما این مهارت، با نگاهی انتقادی و بر پایه سُنَّت فکری اسلام باشد.
آقای داکتر محمدجعفر یاحقی نیز ضمن تأکید بر بومی ساختن علوم و فنون جدید و تطبیق آن با اساسات اسلامی درمورد ضرورت حرکت دنیای اسلام به سمت علوم نوین می گوید: 
 داکتر یاحقی: (این چیزی است که ما به آن به شدت نیازمندیم بخصوص این مسئله بومی سازی دانشهای نوین که بایستی ملتهای مسلمان در کشورهای مسلمان و بخصوص با بینش اسلامی انطباق پیدا کند و ناسازگار با آن نباشد که با مجموعه داشته ها و ارزشهای خودمان ناسازگار باشیم این ضرورت است بر روی هم تا آنجایی که من احساس می کنم من فکر می کنم که قدری این کار صورت می گیرد خوب البته در بعضی جهات هم ممکن است که غفلتها و سهل انگاریهایی باشد بخصوص زمینه هایی مسایل فرهنگی نوین مسایل فکری نوین و همچنین تکنولوژی و صنعت که خوب به هرحال کمتر قابلیت بومی سازی دارد. فرهنگ خاص خودش را معمولاً به کشورهای مسلمان هم می دهد آن را با خودش می برد اما اگر بتوانیم با ارزشهای ملی و بومی هر سرزمینی بخصوص با ارزشهای اسلامی که بین همه ملتهای مسلمان می تواند یکسان باشد اینها را جدا کنیم و درواقع خودمان را در ان عرضه کنیم می توانیم از گردنه های سنگین دنیای کنونی که به هرحال همه چیز را با خودش می برد به سلامت بگذریم.) 
 یکی از مسایلی که برخی از اندیشمندان جهان اسلام درمورد بهره گیری از علوم و تکنولوژی جهان غرب مطرح می کنند، مسئله فرهنگ خاص تکنولوژی غربی است که دارای جهان بینی مادی است.
این اندیشمندان معتقدند که علوم نوین و تکنولوژی جدید فاقد اخلاقیات و اهداف دینی است، بنابراین خطر اینکه فرهنگ حاکم بر علوم و تکنولوژی غرب، دین را مورد تضعیف قرار دهد کماکان وجود دارد.
اما آقای مصباح هراتی می گوید که دین اسلام با پیشرفت علمی هیچ مخالفتی ندارد اما مشکل اساسی این است که پیشرفت علمی در جامعه غیراخلاقی و غیردینی، مورد استفاده قرار می گیرد.
آقای مصباح هراتی در این خصوص می گوید: 
 مصباح هراتی: (من فکر می کنم که اسلام در محتوا و در اصل ابداً مخالفتی با علم و پیشرفت علم و تکنولوژی ندارد در کشورهای غربی و اروپایی اگر مکاتب علمی گشوده بشود نه تنها مورد نقد بلکه باید به طرف آنها حرکت کند منتهی مشکلی که وجود دارد این است که پیشرفتهای علمی در جامعه غیراخلاقی مورد سوءاستفاده و بهره برداری ناسالم قرار می گیرد ابزار علمی و ابزار تکنولوژی در جامعه ای که در آنجا اخلاق نهادینه نشده باشدو دین و معرفت الهی وجود نداشته باشد مورد سوءاستفاده قرار می گیرد.
در جهان غرب پیشرفتها و تکنولوژیها و رفتن به طرف جامعه متمدن عیب نیست و ما هم آن را عیب نمی دانیم اما عیبی که دارد کشورهای غربی خلائی که از ناحیه اخلاق و معرفت دینی در این جامعه وجود دارد این قابل نکوهش است.) 
 جهان اسلام از امکانات بالقوه فراوانی برخوردار است و مسلمانان پیشینه ای بسیار روشن در گسترش علوم مختلف داشته اند. به همین دلیل اگر اکنون آنها با شیوه ها و روشهای آموزشی خود، علوم را احیا کنند و دانش را با اخلاق و فضایل درآمیزند، می توانند با تکیه بر خلاقیت و ابتکار، به رقابتی معقول با علوم و فناوری مدرن بپردازند.
آقای داکتر یاحقی درمورد میزان کارآیی مراکز علمی جهان اسلام می گوید: 
 داکتر یاحقی: (برخی از کشورها به دلیل ساختار فرهنگی و فکریشان راحتر و سریعتر با آن کنار می آیند و بیشتر از این ابزار نوین و از این کانونهای علمی استفاده می کنند و بیشترین کانونها را در کشور خودشان تأسیس می کنند و راحتر با آن برخورد می کنند و درنتیجه یک هماهنگی ظاهری بیشتری را با دنیای امروز نشان می دهند. بعضی ها به دلایل خاصی به دلیل ریشه ها و فرهنگهای سنتی ارزشهای سنتی خوب  با آن کنار می آیند ولی در مجموع در غلب کشورهای اسلامی از شرق دور گرفته از مالزی و اندونزی گرفته تا افریقا به نظر می رسد که این هماهنگی در کشورهای اسلامی است البته به طور ناهماهنگ نمی خواهم بگویم اینها همه هماهنگ هستند به هرحال عربستان صعودی بر مسایل نوین بر ارزشهای نوین حاکم است با آنچه که در مالزی و اندونزی منطبق است یا با آنچه که در ایران می گذرد مقداری متفاوت است در ایران ما خوشبختانه این زمینه گسترش یافته است بخصوص در سالهای اخیر و بویژه به دلیل خوداتکایی، که ملت ما پیدا کردند و ما توانستیم بیشترین دستاوردها را با ارزشهای فرهنگی خودمان بیافرینیم خلق کنیم و نیاز  دیگران را ازخودمان  بدانیم یک مقدار خلاقیتهای نوین هم آشکار شده است که امیدوار هستیم نتایج درخشان تری داشته باشد خوب اختراعات و انکشافاتی که ایرانیان در سراسر جهان می کنند یا در خود ایران اتفاق می افتد قضیه مسئله هسته ای یا چیزهایی نظیر این که به هرحال به دست خود ایرانیان اتفاق می افتد اینها در عرصه های نوین تکنیکی و تکنولوژی است که توانستیم آن را بیافرینیم و منتقلش کنیم بر دنیای امروز. به یقین در کشورهای اسلامی جریان می تواند جریان خلاق و سازنده ای باشد اما فعلاً هنوز در آن پایه نیست که ما بتوانیم آن را با کشورهای غربی لااقل ازنظر ظاهری مقایسه کنیم ولی امیدوار هستیم که این خلاقیتها بومی شود در این کشورها و راه خودش را پیدا کند.) 
 یکی از عواملی که در عقب ماندگی مسلمین در علوم نوین مؤثر بوده است، تجاوز خارجیها و عمدتاً غربیها به سرزمینهای اسلامی است. استعمارگران غربی همواره تلاش کردند تا مسلمانان را درگیر جنگهای طولانی مدت بسازند تا زمینه پیشرفت و ترقی مسلمین گرفته شود.
آقای مصباح هراتی درخصوص نقش استعمار در عقب نگهداشتن مسلمانان از دستیابی به علوم نوین می گوید: 
 مصباح هراتی: (مشکلی که جهان اسلام و کشورهای اسلامی دارند این است که کشورهای غیراسلامی براثر مداخلات سیاسی که در این کشورها می کنند و یا برخی اشغالهای نظامی که بوجود می آید جنگها در این کشورها بوجود می آید و وقتی جنگ ایجاد شد مغزها، مغزهای جنگی و تفنگی می شود و مغزهای فکری و عقلی متوقف می شود و دروازه های جنگ باز می شود و دروازه های مکاتب و اندیشه و فلسفه بسته می شود. مشکل کشورهای اسلامی این است که جنگها براثر تحریک سیاسی کشورهای بیگانه در کشورهای اسلامی بوجود آمده و سبب شده است که مسلمانان دروازه های مکاتب و دانش و اندیشه را ببندند و به طرف جنگ و مسایل سیاسی روی بیاورند.) 
 در هر صورت جهان اسلام نیاز مبرم به دستیابی به علوم و تکنولوژی نوین دارد و مسلمانان با سابقه درخشان خود در عرصه های علمی، می توانند به قُله های علوم و فنون جدید دست یابند.
آقای داکتر یاحقی در پایان برنامه در این خصوص می گوید: 
 داکتر یاحقی: (طبیعتاً علوم جدید ابزار زندگی نوین و روزگار ما هستند اگر ما بخواهیم در این زندگی مراحل توفیق را پشت سر بگذاریم ناگزیر هستیم که از علوم جدید استفاده بکنیم این استفاده البته ابزار و جهات مختلفی داشته است و مراقبتهای خاصی را هم می طلبد ما اگر بخواهیم با دنیا رابطه داشته باشیم و از امکانات و دستاوردهای زندگی نوین استفاده کنیم ناگزیر هستیم که خودمان را با دانش امروز و با بینش امروز و با تکنیک امروز مسلح کنیم و به هرحال بتوانیم در مسیری حرکت کنیم که روزی بتوانیم حرفی برای برابری با آنها داشته باشیم. این یک واقعیت است و این واقعیت خودش را نشان خواهد داد نشان می دهد و کشورهای اسلامی هم از بقیه جهان از این بابت مستثنی نیستند. مجموعه جهان با هم نزدیک شده است و خلاقیتها و نیازها هم مشابه شده است ولی خوب به هرحال هر کشوری می تواند و هر فرهنگی و هر تمدنی می تواند خودش را با آن سازگار بکند قبل از آنکه به زور سازگار شود و به زور در مسیر تحول قرار بگیرد و خودش را می تواند به اختیار در این مسیر قرار بدهد و یقیناً وقتی در این مسیر قرار گرفت می تواند امیدبخش باشد کارش و آینده اش و درواقع در جهتی باشد که روزی بتواند دستاوردهای خوبی را از این بابت داشته باشد. به هرحال دانشهای نوین به عنوان ابزارهای زندگی جدید برای انسان امروز لازم است و انسان امروز خودش ناگزیر می بیند که به این مسیر هدایت بشوند و راه خودشان را از میان سنگهای دشواری که در پیش است باز بکنند.) 
 برنامه این هفته را با سخنی از داکتر سیدحسن نصر اندیشمند مسلمان به پایان می بریم که می گوید: «برای توسعه علوم، اگر بگوییم فناوری مدرن بی طرف یا بی خطر است، سخنی ساده لوحانه گفته ایم. فناوری به شکل کنونی، بخشی از فضای معنوی را در درون و بیرون وجود انسان مورد تهدید قرار می دهد.
تکنولوژی غربی، جهان بینی خاصی به انسان القاء می کند و از جنبه هایی انسان را به ماشین تبدیل می کند.
حرکت به سوی قدرت با سلاحهای نامتعارف و هولناک، هرگز با روح آیین اسلام همخوانی ندارد. به همین دلیل مسلمانان باید مراقب برخی پیامدهای دانشهایی که در مغرب زمین، نشر می یابد، باشند و جنبه های منفی آنها را نقد کنند. کافی است مسلمانان، فیلسوفان و اندیشمندانی را پرورش دهند که ریشه در آموزه های اصیل اسلامی داشته باشند. در آن صورت، آنها قادر به توسعه و پیشرفت علوم در عصر جدید خواهند بود.»